Από αρκετές πηγές έχουμε :
1.\ Πατριάρχης Γρηγόριος Ε'
Ο Γρηγόριος ο Ε’, κατά κόσμο Γιώργος Αγγελόπουλος, γεννήθηκε στη Δημητσάνα το 1745 από γονείς φτωχούς και άσημους. Διδάχτηκε τα πρώτα μαθήματα στην ακμάζουσα σχολή της πατρίδας του και στη συνέχεια, κατά το 1765 μετέβη στην Αθήνα όπου συνέχισε τις σπουδές του. Από εκεί πήγε στη Σμύρνη κοντά στο θείο του Μελέτιο που υπηρετούσε ως νεωκόρος σε κάποιο ναό. Φιλομαθής, συνέχισε τις σπουδές του επί 5ετία σε γυμνάσιο της Σμύρνης, μετά δε το πέρας αυτών έγινε μοναχός στις νήσους Στροφάδες παίρνοντας το όνομα Γρηγόριος. Λέγεται ότι μετέβη και στη Πάτμο για θεολογικές σπουδές το 1772. Πάντως το 1775 βρίσκεται και πάλι στη Σμύρνη και χειροτονείται διάκονος. Η επί 10ετία υπηρεσία του, από το 1775 ως το 1785, τον κατέστησε αγαπητό στις καρδιές των χριστιανών ως αρχιδιακόνου, πρεσβυτέρου και πρωτοσύγκελου. Χειροτονείται μητροπολίτης Σμύρνης το 1785 από τον πατριάρχη Προκόπιο.
Το έργο του ως μητροπολίτη υπήρξε πολυσχιδές και η δράση του καλύπτει όλους τους τομείς της κοινωνίας και εκκλησίας την εποχή εκείνη. Εκτιμώμενος απ’ όλους για την εθνικοθρησκευτική του δράση και μάλιστα από τους αρχιερείς του οικουμενικού πατριαρχείου, εκλέγεται πατριάρχης το 1797 στη θέση του παραιτηθέντος Γερασίμου Γ’. Τρεις φορές ανέβηκε στον οικουμενικό θρόνο, κατά την τρίτη δε φορά, σφραγίστηκε δια του μαρτυρικού του θανάτου.
Η πατριαρχία του υπήρξε πλήρης περιπετειών, οι οποίες καίτοι διαφορετικές ως προς τα ελατήρια και τα αίτια που τις προκάλεσαν, είναι ίδιες κατά τη σκληρότητα και τους τρόπους που εκδηλώθηκαν.
Ανέρχεται στον οικουμενικό θρόνο την 19η Απριλίου 1797, εξορισθείς έπειτα από ενάμιση χρόνο, την 17η Δεκεμβρίου 1798 στη μονή Ιβήρων του αγίου όρους, όπου παρέμεινε επί 7ετία. Το 1806 εκλέγεται για δεύτερη φορά πατριάρχης στη θέση του παραιτηθέντος Καλλίνικου Ε’, εξορισθείς πάλι έπειτα από λίγο, την 10η Σεπτεμβρίου 1808 στο άγιο όρος όπου παρέμεινε επί 9ετία. Τέλος, τον Ιανουάριο του 1819 ανέρχεται για τρίτη φορά στον οικουμενικό θρόνο και μένει εκεί ως την 10η Απριλίου 1821, ημέρα του μαρτυρίου του.
Η εκκλησιαστική συνείδηση τον επέβαλε σαν άγιο, διότι μαρτύρησε για τη πίστη του Χριστού. Η εκκλησιαστική συνείδηση έχει την πεποίθηση πως δεν ανακηρύσσεται κάποιος άγιος μόνο για τις υπηρεσίες του στο έθνος, αν ταυτοχρόνως δεν γίνεται και ομολογητής της πίστης. Στο Γρηγόριο τον Ε’ βρίσκουμε και τις δύο έννοιες, του ιερομάρτυρα και εθνομάρτυρα.
Οι επικριτές του μιλούν για προδοσία και ότι πολέμησε τον αγώνα του 1821. Τον κατηγορούν για πολλά, ας δούμε μερικά:
1ο Σύνταξε το κείμενο του αφορισμού το 1799. Αργότερα η εκκλησία το βρόντηξε στην ανθρωπιά του Καϊρη, του φωτισμένου σοφού, γιατί άρχισε να ξεμπροστιάζει τους παπάδες και να φωτίζει τον κόσμο.
2ο Αφόρισε τον Υψηλάντη και τους Φιλικούς, το μεγαλείο και το μυστήριο της Εταιρείας.
3ο Το 1819 με πατριαρχικό φιρμάνι απαγόρεψε στους παπάδες να βαπτίζουν τα παιδιά τους με ονόματα Ελληνικά.
Στη κατηγορία του αφορισμού με γράμμα την 23ην Μαρτίου 1821 που καταδίκαζε την επανάσταση, λένε οι υπερασπιστές του ότι, αυτό έγινε ενάντια στα αισθήματα και τις πεποιθήσεις του για να μη προδοθεί η ερχόμενη επανάσταση στα μάτια του σουλτάνου.
Στις 10 Απριλίου 1821, ημέρα της Ανάστασης, αφού τελείωσε τη θεία λειτουργία μαζί με άλλους 8 ιεράρχες, οδηγήθηκε στη φυλακή και έπειτα από λίγες ώρες απαγχονίστηκε στη μεσημβρινή πύλη του πατριαρχείου. Έπειτα από τριήμερο λιθοβολισμό και χλευασμό του πτώματος, περισυνέλλεξε αυτό στο Κεράτιο κόλπο ο πλοίαρχος Μ. Σκλάβος και το μετέφερε στην Οδησσό, όπου κηδεύτηκε μετά πολλών τιμών.
Το 1871, το έθνος τιμώντας τον Γρηγόριο αποφάσισε την επιστροφή του σκηνώματος του και σύστησε επιτροπή αποτελούμενη από τους αρχιεπισκόπους Φθιώτιδας και Ζακύνθου Καλλίνικο και Νικόλαο, τους αρχιμανδρίτες Αβερκίου Λαμπίρη και Αγαθαγγέλου Λεκόπουλου, τον ταγματάρχη του ιππικού Γεώργιο Αγγελόπουλο και τον διδάκτορα νομικής Κωνσταντίνο Καλοθή. Η επιτροπή πήγε στην Οδησσό και παρέλαβε το λείψανο στο Πειραιά με το ατμόπλοιο Βυζάντιο. Την 25η Απριλίου 1871 ο λαός των Αθηνών με επικεφαλή τον βασιλιά Γεώργιο υποδέχτηκε το λείψανο στο καθεδρικό μητροπολιτικό ναό της Αθήνας.
***Ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος, την 24ην Μαΐου 1968, εγκρίνει αίτηση του πρωτοπρεσβύτερου Ευάγγελου Μπονώρη δια την ακολουθίαν του αγίου ενδόξου ιερομάρτυρος Γρηγορίου του Ε’, ποιηθείσης υπό του αν αγίω Όρει μοναχού Γερασίμου Μικραγιαννανίτου, υμνογράφου της μεγάλης του Χριστού εκκλησίας.***
(Πηγή)
2.\ Οι "αφορισμοί" του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄
Θα ήθελα να με ενημερώσετε σχετικά με τους ΑΦΟΡΙΣΜΟΥΣ των Α. Υψηλάντη και Ρήγα Φεραίου από τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄. Έχω ακούσει ότι ο Πατριάρχης ακύρωσε δύο φορές τον αφορισμό του Υψηλάντη που ο ίδιος είχε αποφασίσει. Οι άθεοι επικαλούνται τους παραπάνω αφορισμούς για να κατηγορήσουν την Εκκλησία.
Τί απαντούμε εμείς;
Subject: Re: ΕΡΩΤΗΜΑ
Date: Thu, 23 Nov 2000 22:49:40 +0200
Αγαπητέ κ. Σαλταούρα,
Μας ρωτάτε για τους του Πατριάρχου Aγ. Γρηγορίου του Ε', αφορισμούς κατά της Ελληνικής Επαναστάσεως (Αλ. Υψηλάντου) και του Ρήγα Φεραίου.
Α) Όσον αφορά τον Ρ. Φεραίο σας μεταφέρομε την απάντηση, που υπάρχει στο βιβλίο "Είναι οι ρασοφόροι συμφορά του Έθνους;" ΑΘΗΝΑΙ 1977: Περισσότερα για την στάση έναντι του Ρήγα στην σελ. 83-87) του Μελ. Καλαμαρά (νυν Μητρ. Νικοπόλεως και Πρεβέζης), και που αποτελεί αναίρεση του βιβλίου του Μαρξιστή Γ. Καρανικόλα "Οι ρασοφόροι, συμφορά του Έθνους". Γράφει λοιπόν στην σελ. 86: "Σε πολλά σημεία στο βιβλίο του ο Γ. Καρανικόλας προσπαθεί να μας πιπιλίσει το μυαλό, ότι ο Γρηγόριος αφόρισε τον Ρήγα.
Αυτό είναι ένα ακόμη ψέμα. Χοντροκομμένο ΨΕΜΑ. Ερεύνησα γύρω από το ζήτημα αυτό πολλά βιβλία. Δεν ευρήκα τίποτα απολύτως. Μερικοί δύο ή τρεις (συμπεριλαμβανομένου και του Γ. Κορδάτου), μιλάνε για αφορισμό. Κανείς όμως δεν παραπέμπει σε κανένα κείμενο, που να αποδείχνει, ότι ο ισχυρισμός τους αυτός είναι αληθινός.
Β) Όσον αφορά τον Αγ. Γρηγόριο τον Ε', οι άθεοι αγνοούν (γιατί άραγε;) ότι ο αφορισμός ήρθη την 10ην Απριλίου 1821 σε μυστική τελετή στο Πατριαρχείο υπό του ιδίου του Πατριάρχου και των Συνοδικών Αρχιερέων (Εκκλησιαστικώς, άρα δεν είχε καμία ισχύ).
Είναι βεβαίως παγκοίνως αποδεκτό ότι ο Πατριάρχης εξέδωσε τον αφορισμό πιεζόμενος υπό της Πύλης, η οποία απειλούσε ότι θα περνούσε από μαχαίρι τους Ρωμηούς της πόλης και όλους τους Χριστιανούς της Αυτοκρατορίας. Πάγια τακτική των Τούρκων, την οποία γνώριζε ο Πατριάρχης. Υπήρχαν νωπές οι αναμνήσεις τέτοιων πρακτικών των Τούρκων, από το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (π.χ Ορλωφικά).
Εδώ θα πρέπει να λάβομε υπ' όψιν μερικούς σημαντικούς παράγοντες: α) ότι και η Δύση αλλά και η Ρωσία δεν στηρίζουν την Επανάσταση. Ο τσάρος καθαιρεί τον Αλ. Υψηλάντη από αξιωματικό του στρατού του και επιτρέπει στον σουλτάνο να επέμβει στις Παραδουνάβειες περιοχές. Ενώ στη Δύση βασιλεύει ο Μέττερνιχ και η Ιερά Συμμαχία. β) Ο σουλτάνος ζητάει από τον θρησκευτικό ηγέτη των μουσουλμάνων (σεϊχουλισλάμη) να εκδώσει διαταγή (φετβά) για γενική σφαγή των Χριστιανών. Και επειδή αρνείται παύεται και απαγχονίζεται, ενώ δύο πρωθυπουργοί παύονται γιατί διάκεινται ευμενώς προς τους Ρωμηούς. Τι θα' πρεπε να κάνει ο Πατριάρχης κάτω από αυτές τις συνθήκες;
Στη συνείδηση του Γένους μέχρι σήμερα ο Πατριάρχης είναι Εθνοϊερομάρτυς. Γνωρίζει το γένος ότι ο αφορισμός έγινε, για να ρίξει στάχτη στα μάτια των Τούρκων. Ας δούμε πώς δέχονται τον αφορισμό οι άμεσα ενδιαφερόμενοι. Γράφει ο Αλ. Υψηλάντης προς τον Κολοκοτρώνη και τους Σουλιώτες: " Ο μεν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά της Πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους παρακινώντας σας να ενωθείτε με την Πόρτα, εσείς όμως να τα θεωρείτε ταύτα ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίας και δυναστείας και άνευ θελήσεως του Πατριάρχου.
Ο ιστορικός Δ. Κόκκινος γράφει:" Η πράξη αυτή του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' δεν ήταν αποτέλεσμα ολιγοπιστίας από αδυναμία, αλλά πράξη συνέσεως και σκληρή προσπάθεια για αποτροπή του μεγάλου κακού, των σφαγών", και ο Τ. Γριτσόπουλος: " Καταδικάζων τον αγώνα κατ' επιταγήν των κρατούντων ο Γρηγόριος εγνώριζε καλώς ότι δεν τον έβλαπτε. Αλλά δια τας ενεργείας του ταύτας και των συστατικών επιστολών προς σημαίνοντα ηγετικά στελέχη, αίτινες δεν επρόκειτο να φτάσουν ποτέ, συνεκράτει τους εξοργισμένους Τούρκους από βιαίας ενεργείας εναντίον αμάχων και εκέρδιζε χρόνον πολύτιμον δια την εξέλιξιν του αγώνος.
γ) Ο Αγ. Γρηγόριος επισφραγίζει την αγάπη του για το Γένος με τον μαρτυρικό του θάνατο, ενώ είχε την ευκαιρία να φύγει. Οι Τούρκοι δε, ποτέ δεν πίστεψαν στην ειλικρίνειά του, κάτι που αναγράφεται στο καταδικαστικό έγγραφο, που κολλήθηκε στο στήθος του απαγχονισθέντος Πατριάρχου προς σωφρονισμό των Χριστιανών. "Ο άπιστος Πατριάρχης των Ελλήνων αδύνατον να θεωρηθεί αλλότριος των στάσεων του Έθνους του…" αρχίζει το έγγραφο. Οι Τούρκοι μέχρι σήμερα διακηρύττουν ότι αίτιος της Ελλ. Επαναστάσεως ήταν ο Πατριάρχης και ο κλήρος (παπάδες), δηλ. η Εκκλησία.
Περισσότερα στα κάτωθι βιβλία:
1. Μελ. Καλαμαρά (νυν Μητρ/του Νικοπόλεως) :"Είναι οι Ρασοφόροι συμφορά του Έθνους;", ΑΘΗΝΑΙ 1977 σελ. 44-59 κ 83-87
2. Θεοδ. Ζήση :" Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' στη συνείδηση του Γένους", Θες/κη 1986, όπου πληθώρα ιστορικών μαρτυριών.
3. Γενικά για την Εκκλησία κατά την Τουρκοκρατία δες το κλασσικό έργο του Στήβεν Ράνσιμαν " Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία", τ. Α+Β, Εκδ. Μπεργαδή Αθήνα 1979.
(Πηγή)
3.\ Ο αφορισμός της Επανάστασης του 1821( Το κέιμενο του Πατριαρχείου)
Το κείμενον του αφορισμού της Επαναστάσεως του 1821 από το πατριαρχείον Κωνσταντινουπόλεως...
Βάλλει ευθέως κατά των οργανωτών της Επαναστάσεως οι οποίοι... (κατά το κείμενον)
θέλοντες να διαταράξωσι την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό την αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των, απολάμβαναν πάντα τα προνόμια της Οθωμανικής επικυριαρχίας!!!
Αυτά διάβασαν ως φαίνεται οι συντελεστές της γνωστής εκπομπής του ΣΚΑΪ, για να διαστρεβλώσουν την ιστορία;
---
Γρηγόριος ελέω Θεού αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ρώμης και Oικουμενικός Πατριάρχης. Οι τω καθ' ημάς αγιωτάτω, πατριαρχικώ, αποστολικώ και οικουμενικώ θρόνω υποκείμενοι ιερώτατοι μητροπολίται και υπέρτιμοι και θεοφιλέστατοι αρχιεπίσκοποι τε και επίσκοποι, εν αγίω Πνεύματι αγαπητοί αδελφοί και συλλειτουργοί, και εντιμότατοι κληρικοί της καθ' ημάς του Χριστού μεγάλης εκκλησίας και εκάστης επαρχίας ευλαβέστατοι ιερείς και οσιότατοι ιερομόναχοι, οι ψάλλοντες εν ταις εκκλησίαις της Πόλεως, του Γαλατά και όλου του Καταστένου και απανταχού, και λοιποί απαξάπαντες ευλογημένοι Χριστιανοί, τέκνα εν Κυρίω ημών αγαπητά, χάρις είη υμήν και ειρήνη παρά Θεού, παρ' ημών δε ευχή, ευλογία και συγχώρεσις.
Η πρώτη βάσις της ηθικής, ότι είναι η προς τους ευεργετούντας ευγνωμοσύνη είναι ηλίου λαμπρότερον και όστις ευεργετούμενος αχαριστεί είναι ο κάκιστος των ανθρώπων. Αυτήν την κακίαν βλέπομεν πολλαχού στηλιτευομένην και παρά των ιερών γραφών και παρ' αυτού του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ασυγχώρητον, καθώς έχομεν το παράδειγμα του Ιούδα. Όταν δε η αχαριστία ήναι συνωδευμένη και με πνεύμα κακοποιόν και αποστατικόν εναντίον την κοινής ημών ευεργέτιδος και τροφού, κραταιάς και αηττήτου βασιλείας, τότε εμφαίνει και τρόπον αντίθεον, επειδή ουκ έστι, φησί, βασιλεία και εξουσία ειμή υπό Θεού τεταγμένη' όθεν και πας ο αντιττατόμενος αυτή τη θεόθεν εφ' ημάς τεταγμένη κραταιά βασιλεία, τη του Θεού διαταγή ανθέστηκε.
Και τα δύο ταύτα ουσιώδη και βάσιμα ηθικά και θρησκευτικά χρέη κατεπάτησαν με απαραδειγμάτιστον θρασύτατα και αλαζονείαν ο, τε προδιορισθείς της Μολδαυίας ηγεμών ως μη ώφειλε, Μιχαήλ, και ο του γνωστού αγνώμονος και φυγάδος Υψηλάντου αγνώμων υιός Αλέξανδρος Υψηλάντης. Εις όλους τους ομογενείς μας είναι γνωστά τα άπειρα ελέη, όσα η αένναος της εφ' ημάς τεταγμένης κραταίας βασιλείας πηγή εξέχεεν εις τον κακόβουλον αυτόν Μιχαήλ' από μικρού και ευτελούς τον ανύψωσεν εις βαθμούς και μεγαλεία' από αδόξου και ασήμου τον προήγαγεν εις δόξας και τιμάς' τον επλούτισε, τον περιέθαλψε, τέλος πάντων τον ετίμησε και με τον λαμπρότατον της ηγεμονίας αυτής θρόνον και τον κατέστησεν άρχοντα λαών. Αυτός όμως, φύσει κακόβουλος ων, εφάνη τέρας έμψυχον αχαριστίας καισυνεφώνησε μετά του Αλεξάνδρου Υψηλάντου, υιού του δραπέτου και φυγάδος εκείνου Υψηλάντου, όστις παραλαβών μερικούς ομοίους του βοηθούςετόλμησε να έλθη αίφνης εις την Μολδαυίαν, και αμφότεροι απονενοημένοι επίσης, αλαζόνες και δοξομανείς, ή μάλλον ειπείν, ματαιόφρονες, εκήρυξαν του γένους ελευθερίαν και με την φωνήν αυτήν εφείλκυσαν πολλούς των εκεί κακοήθεις και ανοήτους, διασπείραντες και αποστόλους εις διάφορα μέρη δια να εξαπατήσωσι και να εφελκύσωσιν εις τον ίδιον της απωλείας
κρημνόν και άλλους πολλούς των ομογενών μας.
Διά να δυνηθώσι δε τρόπον τινά να ενθαρρύνωσι τους ακούοντας μετεχειρίσθησαν και το όνομα της Ρωσσικής Δυνάμεως, προβαλλόμενοι, ότι και αυτή είναι σύμφωνος με τους στοχασμούς και τα κινήματά των' πρόβλημα διόλου ψευδές και ανύπαρκτον, και μόνον της ιδικής των κακοβουλίας και ματαιοφροσύνης γέννημά τε και αποκύημα' επειδή, εν ω το τοιούτον είναι αδύνατον ηθικώς και πολλής προξένον μομφής εις την ρωσσικήν αυτοκρατορίαν, και ο ίδιος ενταύθα εξοχώτατος πρέσβυς αυτής έδωκεν έγγραφον πληροφορίαν, ότι ουδεμίαν ή είδησιν ή μετοχήν έχει το ρωσσικόν κράτος εις αυτήν την υπόθεσιν, καταμεμφόμενον μάλιστα και αποτροπιαζόμενον του πράγματος της βδελυρίαν' και προσεπιπλέον η αυτού εξοχότης ειδοποίησεν εξ επαγγέλματος τα διατρέχοντα, υπομνήσας το βασίλειον κράτος, ότι ανάγκη πάσα να φροντίση ευθύς εξ αρχής τον αποσκορακισμόν και την διάλυσιν των τοιούτων κακών' και τόσον εκ της ειδοποιήσεως ταύτης, όσον και από τα έγγραφα, τα οποία επιάσθησαν από μέρους των μουχαφίσιδων των βασιλικών σερχατίων, και από άλλους πιστούς ομογενείς επαρρησιάσθησαν, έγεινε γνωστή εις το πολυχρόνιον κράτος η ρίζα και η βάσις όλου αυτού του κακοήθους σχεδίου.
Με τοιαύτας ραδιουργίας εσχημάτισαν την ολεθρίαν σκηνήν οι δύο ούτοι και οι τούτων συμπράκτορες φιλελεύθεροι, μάλλον δε μισελεύθεροι, και επεχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσι την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό την αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των, και κατ' εξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας, ήτις διεφυλάχθη και διατηρείται ασκανδάλιστος μέχρι της σήμερον επί ψυχική ημών σωτηρία.
Αντί λοιπόν φιλελευθέρων εφάνησαν μισελεύθεροι, και αντί φιλογενών και φιλοθρήσκων εφάνησαν μισογενείς, μισόθρησκοι και αντίθεοι, διοργανίζοντες, φευ, οι ασυνείδητοι με τα απονενοημένα κινήματά των την αγανάκτησιν της ευμενούς κραταιάς βασιλείας εναντίον των ομογενών μας υπηκόων της, και σπεύδοντες να επιφέρωσι κοινόν και γενικόν τον όλεθρον εναντίον παντός του γένους. Και αγκαλά είναι γνωστόν, ότι, όσοι είναι κατηρτισμένοι τω όντι εις την ευσέβειαν, όσοι νουνεχείς και τίμιοι και των ιερών κανόνων και θείων νόμων ακριβείς φύλακες δεν θέλουν δώσει ευηκοιαν εις τας ψευδολογίας των αχρείων εκείνων και κακόβουλων' επειδή όμως είν' ενδεχόμενον να σηνηρπάσθησάν τινές και παρασυρθώσι και άλλοι, διά τούτο προκαταλαμβάνοντες εκ προνοίας εκκλησιαστικής υπαγορεύομεν πάσιν υμίν τα σωτήρια, και γράφοντες μετά των περί ημας ιερωτάτων συναδελφών, του μακαριωτάτου πατριάρχου των Ιεροσολύμων, των εκλαμπροτάτων και περιφανεστάτων προυχόντων του γένους, των τιμιωτάτων πραγματευτών, των αφ' εκάστου ρουφετίου προκριτωτέρων και όλων των εν τη βασιλευούση ορθοδόξων μελών εκάστης τάξεως και εκάστου βαθμού, συμβουλεύομεν και παραινούμεν και εντελλόμεθα και παραγγέλλομεν πάσιν υμίν τοις κατά τόπον αρχιερεύσι, τοις ηγουμένοις των ιερών μοναστηρίων, τοις ιερεύσι των εκκλησιών, τοις πνευματικοίς πατράσι των ενοριών, τοις προεστώσι και ευκαταστάτοις των κωμοπόλεων και χωρίων, και πάσιν απλώς τοις κατά τόπον προκρίτοις να διακηρύξετε την απάτην των ειρημένων κακοποιών και κακοβούλων ανθρώπων, και να τους αποδείξετε και να τους στηλιτεύσετε πανταχού ως κοινούς λυμεώνας και ματαιόφρονας, και να προσέχετε όσον
το δυνατόν εις τας απάτας αυτών και ραδιουργίας, γινώσκοντες, ότι η μόνη απόδειξις της αθωότητος των είναι να εμφανίσωσιν όσα γράμματα λάβωσι τυχόν εις χείρας περί της αυτής υποθέσεως, ή ειδήσεις μάθωσι, και να παρρησιάσωσιν οι μεν ενταύθα εν βασιλευούση προς ημάς, οι δ' εν τοις έξω μέρεσιν εις τους κατά τόπον αρχιερείς και τους διοριζομένους παρ' ημών εκκλησιαστικούς εξάρχους και τους βασιλικούς εξουσιαστάς και διοικητάς, δηλοποιούντες και παραδίδοντες και εκείνους τους απλουστέρους, όσοι ήθελαν φωραθή ότι ενεργούν ανοίκεια του ρεαγιαδιακού χαρακτήρος' καθότι οι τοιούτοι διαταράττουσι την γενικήν ησυχίαν, και κατακρημνίζουσι τους αδυνάτους και αθώους ομογενείς μας εις της απωλείας το βάραθρον.
Και τόσον υμείς οι αρχιερείς, οι μοναστηριακοί, οι ιερωμένοι, και οι προεστώτες και ευκατάστατοι και πρόκριτοι εκάστου τόπου με την άγρυπνον προσοχήν σας, όσον και οι λοιποί εκάστης τάξεως και βαθμού άνθρωποι με τας εκ μέρους σας αδιαλείπτους συμβουλάς και νουθεσίας, και κατά τας πατρικάς και προνοητικάς εκκλησιαστικάς ημών οδηγίας και παραινέσεις να γενήτε εδραίοι και αμετακίνητοι επί του κέντρου του ρεαγιαλικίου, και εξ όλης ψυχής και καρδίας σας να διαφυλλάττετε την πίστιν και κάθε υποταγήν και ευπείθειαν εις αυτήν την θεόθεν εφ' ημάς τεταγμένην κραταιάν και αήττητον βασιλείαν, και να αποδεικνύετε εντελώς με όλα τα πραγματικά της ειλικρινείας σημεία' καθότι η μετ' ευχαριστίας και ειλικρινείας υποταγή
χαρακτηρίζει και την προς Θεόν αγάπην και πίστιν, και την προς τας θείας αυτού εντολάς και τας υπαγορεύσεις των θείων νόμων και ιερών κανόνων υπακοήν, και την ευγνωμοσύνην της καρδίας ημών διά τ' άπειρα ελέη, οπού απολαμβάνομεν παρά της βασιλικής φιλανθρωπίας.
Επειδή δε προς τοις άλλοις εγένετο γνωστόν, ότι οι το σατανικόν της δημεγερσίας φρόνημα επινοήσαντες, και εταιρίαν τοιαύτην συστησάμενοι προς αλλήλους συνεδέθησαν και με τον δεσμόν του όρκου, γινωσκέτωσαν, ότι ο όρκος αυτός είναι όρκος απάτης, είναι αδιάκριτος, και όμοιος με τον όρκον του Ηρώδου, όστις, διά να μη φανή παραβάτης του όρκου του, απεκεφάλισεν Ιωάννην τον βαπτιστήν. Αν ήθελεν αθετήσει τον παράλογον όρκον του, τον οποίον επενόησεν η άλογος επιθυμία του, έζη βέβαια τότε ο θείος πρόδρομος' ώστε ενός απλού όρκου επιμονή έφερε τον θάνατον του προδρόμου. Η επιμονή άρα του όρκου εις διατήρησιν των υποσχεθέντων παρά της φατρίας αυτής, πραγματευομένης ουσιωδώς την απώλειαν ενός ολοκλήρου γένους, πόσον είναι ολεθρία και θεομίσητος είναι φανερόν' εξ εναντίας, η αθέτησις του όρκου αυτού, απαλλάττουσα το γένος εκ των επερχομένων απαραμυθήτων δεινών, είναι θεοφιλής και σωτηριώδης. Διά τούτο τη χάριτι
του παναγίου Πνέυματος έχει η εκκλησία αυτόν διαλελυμένον, και αποδέχεται και συγχωρεί εκ καρδίας τους μετανοούντας και επιστρέφοντας, και την προτέραν απάτην ομολογούντας, και το πιστόν ρεαγιαλίκι αυτών εναγκαλιζομένους ειλικρινώς.
Ταύτα αμέσως να κοινολογήσετε εις όλους του γνωστούς σας, και να κατασταθήτε όλοι προσεκτικώτεροι, ανατρέποντες και διαλύοντες ως αραχνιώδη υφάσματα, όσα η απάτη και η κακοβουλία των πρωταιτίων εκείνων καθ' οιονδήτινα τρόπον συνέπλεξε. Επειδή, εάν, ο μη γένοιτο, δεν ήθελε καθαρισθή η θανατηφόρος αύτη λύμη, και φωραθώσί τινες τολμώντες εις επιχειρήματα εναντία των καθηκόντων του ρεαγιαλικίου, κοντά οπού οι τοιούτοι έχουσι να παιδευθώσι χωρίς ελέους και οικτιρμών (μη γένοιτο, Χριστέ βασιλεύ!) αμέσως θέλει εξαφθή η δικαία οργή του κράτους του καθ' ημών, και ο θυμός τής εκδικήσεως γενικός των εχλιϊσλάμιδων, και θέλουν εκχυθή τόσων αθώων αίματα αδίκως και παραλόγως, καθώς αποκριματίστως ταύτα πάντα διεσάλπισεν η κραταιά και αήττητος βασιλεία διά του εκδοθέντος και επ' ακροάσει κοινή ημών αναγνωσθέντος υψηλού βασιλικού προσκυνητού ορισμού.
Εκείνους δε τους ασεβείς πρωταιτίους και απονενοημένους φυγάδας και αποστάτας ολεθρίους να τους μισήτε και να τους αποστρέφεσθε και διανοία και λόγω, καθότι και η εκκλησία και το γένος τους έχει μεμισημένους, και επισωρέυει κατ' αυτών τας παλαμναιοτάτας και φρικωδεστάτας αράς' ως μέλη σεσηπότα, τους έχει αποκεκομμένους της καθαράς και υγιαινούσης χριστιανικής ολομελείας' ως παραβάται δε των θείων νόμων και κανονικών διατάξεων, ως καταφρονηταί του ιερού χρήματος της προς τους ευεργέτας ευγνωμοσύνης και ευχαριστίας, ως εναντίοι ηθικών και πολιτικών όρων, ως την απώλειαν των αθώων και ανευθύνων ομογενών μας ασυνειδήτως τεκταινόμενοι, αφωρισμένοι υπάρχειεν και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τω αιωνίω υπόδικοι αναθέματι, και αυτοί, και όσοι τοις ίχνεσιν αυτών κατηκολούθησαν του λοιπού, αν μη θελήσωσιν εννοήσαι την αρπαγήν και απάτην, και επιστραφήναί τε και βαδίσαι την ευθείαν της σωτηρίας οδόν, αν δεν αναλάβωσιν, ό εστι, τον εντελή χαρακτήρα του ρεαγιαδικού αυτών επαγγέλματος.
Τα αυτά δε και κατά της αρχιερωσύνης σας και ιερωσύνης σας επανατείνομεν, εαν μη βαδίσετε, εις όσα εν Πνέυματι αγίω αποφαινόμεθα δια του παρόντος εκκλησιαστικώς, εάν δεν δείξετε εν έργω την επιμέλειάν σας και προθυμίαν εις την διάλυσιν των σκευωριών, εις την αναστολήν των καταχρήσεων και αταξιών, εις την επιστροφήν των πλανηθέντων, εις την άμεσον και έμμεσον καταδρομήν και εκδίκησιν των επιμενόντων εις τα αποστατικά φρονήματα, εάν δεν συμφωνήσετε τη εκκλησία του Θεού, και, εν ενί λόγω, εάν καθ' οιονδήτινα τρόπον δολιευθήτε και κατενεχθήτε κατά της κοινής ημών ευεργέτιδος κραταιάς βασιλείας, έχομεν υμάς αργούς πάσης ιεροπραξίας, και τη δύναμει του παναγίου Πνεύματος εκπτώτους του βαθμού της αρχιεροσύνης και ιερωσύνης και το πυρί της γεέννης ενόχους, ως την κοινήν του γένους απώλειαν προτιμήσαντας. Ούτω τοίνυν γινώσκοντες, ανανήψατε προς Θεού και ποιήσατε καθώς γράφομεν εκκλησιαστικώς και γενικώς παρακελευόμεθα, και μη άλλως εξ αποφάσεως, ότι περιμένομεν κατά τάχος την αισίαν των γραφομένων αποπεράτωσιν, ίνα και η του θεού χάρις και το άπειρον έλεος είη μετά πάντων υμών. αωκα' εν μηνί Μαρτίω.
Υπεγράφη συνοδικώς επάνωθεν του ιερού θυσιαστηρίου παρά της ημών μετριότητος και της μακαριότητός του και πάντων των συναδέλφων αγίων αρχιερέων.
Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως αποφαίνεται.
Ο Ιεροσολύμων Πολύκαρπος συναποφαίνεται.
Ο Καισαρίας Ιωαννίκιος.
Ο Νικομηδείας Αθανάσιος.
Ο Δέρκων Γρηγόριος.
Ο Αδριανουπόλεως Δωρόθεος.
Ο Βιζύης Ιερεμίας.
Ο Σίφνου Καλλίνικος.
Ο Ηρακλείας Μελέτιος.
Ο Νικαίας Μακάριος.
Ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ.
Ο Βερροίας Ζαχαρίας.
Ο Διδυμοτοίχου Καλλίνικος.
Ο Βάρνης Φιλόθεος.
Ο Ρέοντος Διονύσιος.
Ο Κυζίκου Κωνστάντιος.
Ο Χαλκηδόνας Γρηγόριος.
Ο Τουρνόβου Ιωαννίκιος.
Ο Πισειδίας Αθανάσιος.
Ο Δρύστας Ανθιμος.
Ο Σωζοπόλεως Παίσιος.
Ο Φαναρίου και Φερσάλων Δαμασκηνός.
Ο Ναυπάκτου και Αρτης Ανθιμος.
( Πηγή )
4.\ Ο αφορισμός της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄
Ο αφορισμός της ηρωίδας Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας, από τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1820.
Επίσημη αφορμή για την πράξη αυτή φέρεται μία κληρονομικής φύσεως οικογενειακή διαφορά μεταξύ των δύο γιών του δευτέρου συζύγου της Μπουμπουλίνας και προγονών της, Γιάννη και Παντελή Μπούμπουλη, με την ίδια. Το Πατριαρχείο αντί άλλης μεσολαβητικής ενέργειας επέβαλε σφοδρό επιτίμιο στη Σπετσιώτισσα καπετάνισσα και αγωνίστρια. Η αυστηρότητα αυτής της απόφασης, που καθίσταται πρόδηλη και από τη λεκτική της διατύπωση, υπεμφαίνει, ότι τα βαθύτερα αίτια που την προκάλεσαν θα πρέπει να αποδοθούν στις πολιτικές συνεργασίες του Φαναρίου με την Υψηλή Πύλη.
Πέρα από τα όσα εμπεριέχονται στον συνοδικό αυτόν λίβελλο, θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις, και ιστορικά στοιχεία που συνδέονται άμεσα με το γεγονός του αφορισμού της Μπουμπουλίνας. Κατά πρώτον προκαλεί εύλογη απορία -και γιατί όχι, υποψία- το γεγονός ότι οι αδελφοί Μπούμπουλη απευθύνθηκαν, όχι στην τοπική εκκλησιαστική αρχή, αλλά στον ίδιον τον πατριάρχη. Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην Επανάσταση, τα δυο αδέλφια δεν ακολούθησαν τα χνάρια του αγωνιστή πατέρα τους και ούτε βέβαια έλαβαν ποτέ μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις της μητριάς τους, σε μία από τις οποίες μάλιστα, έπεσε μαχόμενος ο μεγαλύτερος γιος της Μπουμπουλίνας, ο Γιάννος Γιάννουζας. Δέον επίσης ν’ αναφερθεί, ότι τον καιρό κατά τον οποίον αφορίσθηκε η Μπουμπουλίνα, προετοίμαζε μεθοδικά την συγκρότηση ικανού στόλου με την προοπτική πολέμου στη θάλασσα. Με το επιχειρηματικό της δαιμόνιο, κατόρθωνε, όχι μόνο να διαχειρίζεται χρηστά και να αυξάνει την οικογενειακή περιουσία, αλλά και να αντεπεξέρχεται στα έξοδα που απαιτούσε η ναυπήγηση, η συντήρηση των πλοίων, η μισθοδοσία και τροφοδοσία των πληρωμάτων.
Η Υψηλή Πύλη, που είχε ως έναν βαθμό γνώση των δραστηριοτήτων τής Μπουμπουλίνας (για τη ναυπήγηση του «Αγαμέμνονα» καταγγέλθηκε στην Υψηλή Πύλη, ότι προετοιμάζει πολεμικό πλοίο), προσπάθησε κατ’ επανάληψιν να τις ανασχέσει με δημευτικές αποφάσεις και αποστολές επιθεωρητών για έλεγχο. Η Μπουμπουλίνα, κατάφερε να προστατέψει τα πλοία της, με την βοήθεια και των Ρώσων, επικαλούμενη το γεγονός ότι τα πλοία της έφεραν ρωσική σημαία, αλλά και το ότι ο σύζυγός της είχε προσφέρει υπηρεσίες στον ρωσικό στόλο. Δεδομένης λοιπόν της καταστάσεως αυτής, ένας αφορισμός ήταν το πλέον κατάλληλο όπλο για την αντιμετώπιση του κινδύνου που οι Οθωμανοί διέβλεπαν. Οι συγκεκριμένοι πρακτικοί σκοποί που θα εξυπηρετούσε αυτός ο αφορισμός, ήταν αφ’ ενός ο εκφοβισμός της ίδιας της Μπουμπουλίνας κι αφ’ ετέρου η ηθική και οικονομική της εκγύμνωση. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός, ότι ουδέποτε έγινε άρση του αφορισμού αυτού, ούτε ακόμη κι όταν η Μπουμπουλίνα, κατόπιν αυτού, εξέθεσε δημόσια την περιουσιακή της κατάσταση την 15η Οκτωβρίου 1820 ενώπιον των προεστών των Σπετσών, αφήνοντας ανοικτό το ενδεχόμενο διευθέτησης των οικογενειακών της εκκρεμοτήτων. Η εξαγωγή συμπερασμάτων επαφίεται στην κρίση του καθενός…
Το κείμενο του αφορισμού, όπως δημοσιεύθηκε από τον Ηλία Παπαθανασόπουλο στο περιοδικό «Ιστορία» (Ιούνιος 1973), συνοπτικά έχει ως εξής:
Γρηγόριος ελέω Θεού Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης.
Ιερώτατε Μητροπολίτα Ναυπλίου και Άργους και υπέρτιμοι, ευλαβέστατοι ιερείς, τιμιώτατοι κοτζαμπασίδες και χρήσιμοι προεστώτες της επαρχίας ταύτης και της νήσου Σπέτζης, χάρις είη υμίν και ειρήνη παρά Θεού. [...] Αποφαινόμεθα συνοδικώς μετά των περί ημάς ιερωτάτων Αρχιερέων και υπερτίμων, των εν αγίω Πνεύματι αγαπητών ημών αδελφών και συλλειτουργών, ίνα η ρηθείσα Λασκαρίνα, αν μη, άμα το ακούσαι και ιδείν το παρόν ημών συνοδικόν γράμμα, τον Θεόν φοβηθείσα και την αιώνιον κόλασιν εν νω θεμένη, [...] και οι γιγνώσκοντες τους έχοντας και κρύπτοντας πράγματα ή άσπρα του αποθανόντος, [...] οποίοι αν ώσιν, άνδρες η γυναίκες, συγγενείς η ξένοι, ομού αφωρισμένοι υπάρχωσι, και κατηραμένοι, και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τυμπανιαίοι· αι πέτραι και ο σίδηρος λυθείησαν, αυτοί δε μηδαμώς· κληρονομήσειν την λέπραν του Γιεζή και την αγχόνην του Ιούδα, στένοντες είεν και τρέμοντες επί της γης ως ο Κάιν, η οργή του Θεού είη επ’ αυτούς, έχοντες και τας αράς πάντων των απ’ αιώνος αγίων και των οσίων τριακοσίων δέκα και οκτώ θεοφόρων Πατέρων. Η δε ρηθείσα Λασκαρίνα προφανώς ελεγχομένη και τη πεισμονή αυτής εμμένουσα υπάρχοι και έξω της του Χριστού Εκκλησίας, μηδείς εκκλησιάσοι αυτήν, η αγιάσοι, η θυμιάσοι, η αντίδωρον αυτή διδώ, έως ποιήση ως γράφομεν και τότε συγχωρηθήσεται.
αωκ (1820) εν μηνί Οκτωβρίω· ινδικτιώνος θ.
Ο Κωνσταντινουπόλεως Γηγόριος.
Ο Καισαρείας Μακάριος.
Ο Νικαίας Μακάριος.
Ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ.
Ο Τυρνάβου Ιωσήφ.
Ο Κυζίκου Γρηγόριος.
Ο Σίφνου Σαμουήλ
( Πηγή )
5.\
Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ ἀκολούθησε τὴν ἴδια φιλοτουρκικὴ κι ἀνθελληνικὴ πολιτική, ποὺ ἀκολούθησαν ὅλοι οἱ πρὶν καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτὸν πατριάρχες. Ἡ πλέον ἐπονείδιστη πράξη του ἦταν ὁ ἀφορισμὸς τῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821, ὁ ὁποῖος προκάλεσε μεγάλη σύγχυση καὶ κλονισμὸ κι ἐξαἰτίας του παρ’ὀλίγο νὰ σβήσῃ ἡ ἐπαναστατικὴ φλόγα. Ὁ θάνατος τοῦ Γρηγορίου δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴ δῆθεν συμμετοχή του στὴν Ἐπανάσταση ἢ ἔστω ἔγκριση τῆς ἐθνεγερσίας – ὅπως ψευδῶς προπαγανδίζεται ἀπὸ τὴν ἑλληνοχριστιανικὴ ἱστοριογραφία, ποὺ παραποιῶντας τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια ἐκθειάζει τὸν δῆθεν ἐθνικὸ ρόλο τοῦ Κλήρου στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας – ἀλλὰ ὀφείλεται σὲ ἄλλα ἄσχετα γεγονότα, ὅπως θὰ δειχθῇ παρακάτω.
Ξέσπασμα τρομοκρατίας
Τὰ πρῶτα νέα , ποὺ ἔφτασαν στὸ σουλτάνο τὸ Μάρτιο τοῦ 1821, ἦταν,πὼς ὁ Ὑψηλάντης σήκωσε τὴ σημαία τῆς Ἐπανάστασης στὴ Μολδαβία. Ἀργότερα, στὶς 3 Ἀπριλίου, ἔφτασε στὴν Κωνσταντινούπολη ἡ εἴδηση τῆς κήρυξης τῆς Ἐπανάστασης στὴν Πελοπόννησο μαζὶ μὲ πληροφορίες γιὰ τοὺς πρώτους Τούρκους νεκρούς. Ὁ σουλτάνος ἐξαπέλυσε τότε αἱματηρὴ τρομοκρατία κατὰ τῶν ρωμιῶν τῆς Κωνσταντινούπολης. Φανατικοὶ μουσουλμάνοι ἄρχισαν τὶς λεηλασίες, γκρέμισαν ἐκκλησίες ,ἔκαψαν σπίτια, σκότωσαν χριστιανούς. Ὁ θρησκευτικὸς φανατισμὸς δημιούργησε μεγάλη ἔξαψη κι ἡ κατάσταση ἦταν ἐκρηκτική. Ἡ κυβέρνηση ἔδωσε τὴν ἐντολὴ τοῦ ἀποκεφαλισμοῦ τοῦ μεγάλου δραγουμάνου Κ.Μουρούζη καὶ τῶν στενῶν συγγενῶν του, γιατὶ ἔφθασε στὰ χέρια της ἐπιστολή,ποὺ τοῦ εἶχε στείλει ὁ Ὑψηλάντης .Ἡ ὀθωμανικὴ πρωτεύουσα στρατοκρατεῖτο ,κι ἡ ὀχλοκρατία ἁπλωνόταν σὲ ὅλες τὶς χριστιανικὲς συνοικίες. Λίγο ἔλειψε νὰ ἀρχίσῃ γενικὴ σφαγὴ τῶν χριστιανῶν. Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ κλῖμα βρῆκε εὐκαιρία ὁ μητροπολίτης Πισιδίας Εὐγένιος, ποὺ ἀπὸ καιρὸ φιλοδοξοῦσε – χωρὶς ἐπιτυχία – νὰ γίνῃ πατριάρχης, νὰ κατηγορήσῃ στὸ σουλτάνο τὸν Γρηγόριο Ε΄, πὼς ἦταν δῆθεν γνώστης τῆς προετοιμασίας τῆς Ἐπανάστασης καὶ δῆθεν μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας .
Καλογεροφαναριώτικες ἀλληλομηχανορραφίες,
ἀλλαξοπατριαρχίες
Οἱ ἀλληλοσυκοφαντίες μεταξὺ τῶν ἱεραρχῶν ἦταν πολὺ σύνηθες φαινόμενο τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἐνῷ τὰ ἱερατικὰ ἀξιώματα εἶχαν γίνει ἀντικείμενο ἐμπορίας. Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἀποτελεῖτο ἀπὸ μιὰ φατρία καλογήρων, ποὺ μετέβαλαν τὸ πατριαρχικὸ ἀξίωμα σὲ χρηματιστήριο ἀξιωμάτων. Οἱ «ἀλλαξοπατριαρχίες» ἔγιναν συνηθισμένο φαινόμενο, κι ὁ πατριαρχικὸς θρόνος συχνὰ ἔβγαινε σὲ δημοπρασία. Σὲ διάστημα 77 ἐτῶν (1623-1700) γιὰ παράδειγμα ἔγιναν 50 περίπου ἀλλαξοπατριαρχίες.
Ὁ πατριάρχης ἐκλεγόταν ἀπὸ τὸ σουλτάνο. Βεζύρηδες καὶ σουλτάνοι ἔβαζαν ὡς ὅρο ἀπαράβατο τὸ «ὅποιος δώσῃ τὰ περισσότερα, ἐκεῖνος θὰ γίνῃ πατριάρχης κι ὅ,τι θέλει ἂς εἶναι». Ἐξαγοραζόταν ὄχι μόνο τὸ ἀξίωμα τοῦ πατριάρχη ἀλλὰ καὶ τοῦ μητροπολίτη. Οἱ δωροδοκίες, οἱ διαβολὲς ἀκόμη καὶ τὰ ἐγκλήματα ἦταν συνήθη φαινόμενα, ὅπως κι οἱ ἀφορισμοὶ καὶ τὰ συγχωροχάρτια (βλ. «Δ»,τ.289), γιατὶ οἱ ἐκλεγέντες ἔπρεπε νὰ πάρουν πίσω τὰ χρήματα, ποὺ εἶχαν δώσει. Ἔχουν καταγραφῆ διάφορα ἐπεισόδια σχετικὰ μὲ περιπτώσεις ἐκλογῆς πατριαρχῶν. Στὰ 1486 ἔγινε πατριάρχης ἕνας καλόγερος ὀνόματι Ραφαήλ, γνωστὸς γιὰ τὶς παραλυσίες του καὶ ξακουστὸς μέθυσος. «Τοσοῦτον δὲ προσέκε ιτοταῖς οἰνοφλογίαις, ὥστε μὴ δύνασθαι στῆναι ἐνταῖς ἐκκλησιαστικαῖς ἀκολουθίαις, ἀλλ’ οὔτε ἐν αὐτῇ τῇ πανσέπτῳτῶν Παθῶν ἑβδομάδι. Οὔτε ἠ δύνατο κατέχειν τῇ χειρὶ τὴν ποιμαντικὴν ράβδον, ἥτις ἐκπεσοῦσα τῆς χειρὸς αὐτοῦ τῇ Ἁγίᾳ καὶ Μεγάλῃ Πέμπτη συνετρίβη.» (Ὑψηλάντη,26.)__
Τὸ 1476, ἡ Μαρία, ἑλληνικῆς καταγωγῆς παλλακίδα τοῦ σουλτάνου Μουράτ, ἔβαλε σὲ ἀργυρὸ δίσκο 2.000 φλουριά, τὰ ὁποῖα ἔδωσε στὸ σουλτάνο, προκειμένου νὰ ἀνακηρύξῃ πατριάρχη τὸν γνώριμό της Διονύσιο Φιλιππουπόλεως. Οἱ ἐχθροὶ τοῦ Διονύσιου ἄρχισαν ἀμέσως νὰ τὸν διαβάλλουν, λέγοντας στὸ σουλτάνο, πὼς εἶναι «ἐρωμένος τῆς Μαρίας ,περιτετμημένος καὶ συνουσιάζεται εἰς τὰ σουλτανικὰ αρέμια...Ὅθεν ὁ Διονύσιος ἐν μέσῳ τῆς Συνόδου διεγερθεὶς καὶ τὰ κράσπεδα τῶν ἱματίων ἀνελκύσας τὴν τῆς σαρκὸς ἀκροβυστίαν πασίδηλον τοῖς παροῦσι ἐποίησεν» (Ὑψηλάντη,20-22). Ὁ Γρηγόριος, συμμετέχων κανονικὰ σὲ ὅλο αὐτὸ τὸ παρασκηνιακὸ ἀλλαξοπατριαρχικὸ κύκλωμα εἶχε ἀνακηρυχθῆ πατριάρχης κι εἶχε ἐπίσης καθαιρεθῆ ἄλλες δύο φορὲς στὸ παρελθόν. Στὰ διαλείμματα μεταξὺ τῶν πατριαρχιῶν του κατέφευγε στὴ μονὴ Ἰβήρων στὸ Ἅγιο Ὄρος. Τὰ γεγονότα αὐτὰ ὅμως ἀποσιωπῶνται σκόπιμα.
Ὁ Εὐγένιος διαβάλλει τὸ Γρηγόριο στὸ σουλτάνο
Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ σύνηθες κλῖμα τῶν συκοφαντιῶν, χρηματισμῶν καὶ συχνῶν ἀλλαξοπατριαρχιῶν μὲ ἐξαγριωμένο ἐπὶπλέον τὸ σουλτάνο μὲ τοὺς ρωμιοὺς γιὰ τὴν κήρυξη τῆς Ἐπανάστασης βρῆκε τὴν εὐκαιρία ὁ Εὐγένιος, συνεπικουρούμενος ἀπὸ Φαναριῶτες ἀντίθετους πρὸς τὸν Γρηγόριο κι ἄσπονδους ἐχθροὺς τῶν Μουρούζηδων, νὰ διαβάλῃ τὸν Γρηγόριο στὸ σουλτάνο, ὁ ὁποῖος στὶς 9 Ἀπριλίου πῆρε τὴν ἀπόφαση ὄχι μόνο νὰ καθαιρέσῃ τὸν Γρηγόριο, ἀλλὰ καὶ νὰ τὸν ἐκτελέσῃ. Ἔτσι τὴν ἄλλη ἡμέρα, 10 Ἀπριλίου - Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, ὁ νέος δραγουμάνος Ἀριστάρχης πῆγε στὸ Πατριαρχεῖο καὶ παρουσίᾳ ὅλων τῶν ἀρχιερέων καὶ προϊσταμένων τῶν συντεχνιῶν, ποὺ εἶχαν ἐν τῷ μεταξὺ εἰδοποιηθῆ, διάβασε τὸ φιρμάνι, ποὺ καθαιροῦσετ ὸν Γρηγόριο : «Ἐπειδὴ ὁ πατριάρχης Γρηγόριος ἐφάνη ἀνάξιος τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου καὶ ἄπιστος πρὸς τὴν Πύλην καὶ ραδιοῦργος, γίνεται ἔκπτωτος τῆς θέσεώς του...» Διάβασε ὕστερα ἄλλο φιρμάνι, ποὺ πρόσταζε νὰ ἐκλεγῇ ἄμεσα νέος πατριάρχης, ὁπότε φυσικὰ ἐκλέχτηκε αὐτὸς ποὺ ὑπέδειξε ὁ Ἀριστάρχης, κι αὐτὸς ἦταν ὁ Εὐγένιος, ὁ ὁποῖος δὲν φημιζόταν γιὰ τὸ ἦθος του, καθ’ὅτι ἂν καὶ πατριάρχης συζοῦσε μὲ γυναῖκα κι εἶχε ἀποκτήσει μαζί της καὶ παιδιά. Μία ἀπὸ τὶς πρῶτες του δουλειὲς μετὰ τὴν ἐνθρόνισή του ἦταν ἡ ἔκδοση νέων ἀφορισμῶν κατὰ τῆς Ἐπανάστασης, ὅπως ἀκριβῶς εἶχε πράξει κι ὁ προκάτοχός του.
Ὁ Γρηγόριος ἐν τῷ μεταξὺ φυλακίστηκε καὶ τὸ μεσημέρι τῆς ἴδιας ἡμέρας κρεμάστηκε στὴ μεσαία πύλη τοῦ Πατριαρχείου σὰν συνωμότης , ὅπως διαλάμβανε ὁ «γιαφτᾶς», δηλαδὴ ἡ καταδικαστικὴ ἀπόφαση. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα οἱ ἱστορικοὶ δὲν συμφωνοῦν μεταξύ τους στὴν περιγραφὴ τῶν γεγονότων, ποὺ ἀκολούθησαν τὸ κρέμασμα τοῦ Πατριάρχη. Κάνοντας συγκερασμὸ τῶν διάφορων θρύλων, κάποιοι ὑποστηρίζουν, ὅτι τὸ πτῶμα ἔμεινε κρεμασμένο ἐπὶ τρεῖς ἡμέρες σύμφωνα μὲ τὸν τουρκικὸ νόμο. Ὕστερα ὁ τουρκικὸς ὄχλος τὸ διαπόμπευσε στοὺς δρόμους, συνεπικουρούμενος - κατὰ μία παράδοση – κι ἀπὸ Ἑβραίους, καὶ τελικὰ ρίχτηκε στὴ θάλασσα. Τὸ πτῶμα ὅμως βγῆκε στὴν ἐπιφάνεια, τὸ ἀναγνώρισε ἕνας Κεφαλλονίτης ναυτικὸς καὶ τὸ μετέφερε στὴν Ὀδησσό. Οἱ ἀρχὲς τῆς Ὀδησσοῦ ἔγραψαν στὴν Πετρούπολη καὶ τέλος μὲ ἐπέμβαση τοῦ ὀνομαστοῦ θεολόγου Κωνσταντίνου Οἰκονόμου ἐξ Οἰκονόμων τὸ πτῶμα τάφηκε μὲ τιμές. Σήμερα βρίσκεται θαμμένο ἐντὸς τῆς Μητρόπολης τῶν Ἀθηνῶν.
Έχουν ἐκφρασθῆ σοβαρὲς ἀμφιβολίες, γιὰ τὸ ἂν τὸ πτῶμα ποὺ τάφηκε στὴν Ὀδησσὸ ἦταν τοῦ Γρηγορίου κι αὐτό, γιατὶ σύμφωνα μὲ τὸν Κεφαλλονίτη ναυτικὸ χρειάσθηκε 33 ἡμέρες μέχρι νὰ φθάσῃ στὴν Ὀδησσό. Ἂν συνυπολογισθοῦν καὶ οἱ τρεῖς ἡμέρες, ποὺ τὸ πτῶμα ἦταν κρεμασμένο, τότε στὴν Ὀδησσὸ πρέπει νὰ ἔφτασε ἕνα τελείως μὴ ἀναγνωρίσιμο πτῶμα σὲ πλήρη ἀποσύνθεση, τὸ ὁποῖο ἐπὶπλέον εἶχε διαπομπευθῆ κι εἶχε μείνει ἀρκετὰ καὶ στὸ νερό. Τὸ κίνητρο τοῦ ναυτικοῦ ἦταν τὰ χρήματα, ποὺ ζήτησε, ὅταν παρέδωσε τὸ πτῶμα, γι’αὐτὸ ἐπέμενε γιὰ τὴν ταυτότητά του. Λίγη σημασία ἔχει βέβαια, ἐὰν αὐτὸς ποὺ βρίσκεται σήμερα θαμμένος στὴ Μητρόπολη εἶναι πράγματι ὁ Γρηγόριος ἢ ὄχι. Αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τῆς σχετικῆς μὲ τὸ ρόλο τοῦ Γρηγορίου στὴν Ἐπανάσταση ἱστορικῆς ἀλήθειας.
«Νὰφυλάττωμεν τὸ πιστὸν ἡμῶν τοῦ ραγιαλικίου»
Όταν ἱδρύθηκε τὸ Νεοελληνικὸ Κράτος, καὶ ἡ Ἐπανάσταση θεωρήθηκε σὰν ὁ μεγαλύτερος σταθμὸς τῆς Νεοελληνικῆς Ἱστορίας, ὁ ἀνώτερος Κλῆρος προσπάθησε νὰ διεκδικήσῃ ἕνα μέρος ἀπὸ τὴ δόξα καὶ τὶς Δάφνες τῶν ἀγωνιστῶν καὶ παρουσίασε τὸ Γρηγόριο ὡς ἀρχηγέτη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ μάρτυρα τῆς ἐθνικῆς ἰδέας.
Ἡ ἱστορικὴ ἀλήθεια εἶναι ὅμως ἐντελῶς διαφορετική. Ὁ Γρηγόριος οὐδεμία σχέση εἶχε μὲ τὴν «ἑλληνικὴ φιλοπατρία» καὶ τὴν «ἑλληνοπρέπεια», ποὺ τοῦ ἀποδίδουν ὡρισμένοι ἱστορικοί. Εἶχε ἀντιδράσει καὶ πολὺ πρὶν τὴν Ἐπανάσταση, ὅπως μαρτυρεῖ πατριαρχικὸ γράμμα (ἐγκύκλιος διαταγή), ποὺ ἔστειλε στοὺς νησιῶτες, νὰ μὴν στασιάσουν καὶ νὰ μὴν δεχθοῦν τὶς προτάσεις τῆς Ρωσσίας πρὸς ἐπανάσταση: «Καὶ ἄλλοτε διὰ πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν ἡμῶν ἐγκυκλίων γραμμάτων ἐδηλώσαμεν πρὸς πάντας τοὺς ὁμογενεῖς ἡμῶν εὐσεβεῖς...τῆς κραταιᾶς καὶ ἀηττήτου Βασιλείας τὸ χρέος ὅπου ἔχομεν νὰ φυλάττωμεν τὸ πιστὸν ἡμῶν τοῦ ραγιαλικίου καὶ νὰ δεικνύωμεν πάντοτε λόγοις καὶ ἔργοις καὶ κατ’ἐξοχὴν ἐν τοῖς παροῦσι καιροῖς...νὰ διατηρήσητε ἑαυτοὺς ἀνωτέρους πάσης διαβολῆς καὶ ἐνέδρας τῶν ὑπεναντίων καὶ ἐχθρῶν τῆς κραταιᾶς βασιλείας...δίκην σάλπιγγος ἐπηχήσαμεν εἰς ὅλων τὰς ἀκοάς...νὰ μὴν τολμήσητε καθ’οἱονδήποτε τρόπον νὰ δεχθῆτε ποτὲ τοὺς ὑπεναντίους καὶ ἐχθροὺς κατὰ τῆς κραταιᾶς βασιλείας...». Τὸ πατριαρχικὸ αὐτὸ γράμμα, ποὺ γράφτηκε τὸν Μάιο τοῦ 1807, ὑπάρχει δημοσιευμένο στὸ «Ἀρχεῖο τῆς Κοινότητας Ὕδρας» (τόμος 3ος, σελ.41-45). Ὁ σύγχρονος τῆς Ἐπανάστασης ἱστορικὸς Σπυρ.Τρικούπης γράφει σχετικὰ μὲ τὸ Γρηγόριο: «Ὁ Πατριάρχης ἑταῖρος ,ὃ ἐστὶ συνωμότης κατὰ τῆς τουρκικῆς ἐξουσίας ,δὲν ἦτο και ,ὄχι μόνον οὐδόλως ἐνεθάρρυνε τὴν ἑλληνικὴν ἐθνεγερσίαν, ἀλλὰ καὶ πάντοτε ἀπέτρεπε τοὺς πρὸς οὗς διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρῶν ἐθνοφθόρον τὸ τοιοῦτον τόλμημα.»
Οἱ ἐγκύκλιοι κι οἱ ἀφορισμοί, ποὺ ἐξαπέλυσε ὁ Γρηγόριος, μαρτυροῦν ὅτι δὲν εἶχε ἀπολύτως καμμία σχέση μὲ τὴν Ἐπανάσταση, οὔτε ἄμεση οὔτε ἔμμεση. Μόλις πληροφορήθηκε τοὺς σκοποὺς καὶ τὶς ἐνέργειες τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἔσπευσε νὰ ἀποδοκιμάσῃ μὲ ὅλα τὰ μέσα ποὺ διέθετε τὸ ἐπαναστατικὸ κίνημα. Δὲν εὐσταθεῖ ὁ ἰσχυρισμός, ὅτι πιέστηκε ἀπὸ τὸν σουλτάνο, γιὰ νὰ ἐκδώσῃ τοὺς ἀφορισμούς. Ἡ μία ἀπὸ τὶς τρεῖς ἀφοριστικὲς ἐγκυκλίους του ἦταν ἐμπιστευτικὴ καὶ ἀπευθυνόταν πρὸς τοὺς μητροπολίτες μόνο (ὄχι τὸν κατώτερο Κλῆρο) καὶ ἐκδόθηκε χωρὶς κἂν νὰ τὴν γνωρίζῃ ὁ σουλτάνος.
Ἀπαγόρευσε τὰ ἑλληνικὰ ὀνόματα
Ο τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἔβλεπε τὸν Ἑλληνισμὸ καὶ τὴν ἑλληνικότητα ὁ Γρηγόριος Ε΄ καταφαίνεται εὔλογα ἀπὸ τὴν θέση του ἔναντι τῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων. Τὸ 1819 ἐξέδωσε ἐγκύκλιο,μὲ τὴν ὁποία ἀπαγόρευε στοὺς κληρικοὺς τοῦ Πατριαρχείου τὴν ὀνοματοθεσία τῶν βαπτιζομένων μὲ ἑλληνικὰ ὀνόματα κι ἐπέβαλε τὴ χρήση ἀποκλειστικῶς ἰουδαϊκῶν καὶ χριστιανικῶν ὀνομάτων στὰ βαπτιζόμενα νήπια.
Ἡ ἐγκύκλιος τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄: «Καὶ ἡ κατὰ καινοτομίαν παρὰ ταῦτα εἰσαχθεῖσα τῶν παλαιῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων ἐπιφώνησις εἰς τὰ βαπτιζόμενα βρέφη τῶν πιστῶν, ὡς ἠκούσαμεν ,λαμβανομένη ὡς μία καταφρόνησις τῆς χριστιανικῆς ὀνοματοθεσίας, εἶναι διόλου ἀπροσφυὴς καὶ ἀνάρμοστος· ὅθεν ἀνάγκη ἡ Ἀρχιερωσύνη σας νὰ διαδώσητε παραγγελίας ἐντόνους εἰς τοὺς Ἱερεῖς τῶν ἐνοριῶν σας, καὶ νουθεσίας πνευματικὰς εἰς τοὺς εὐλογημένους ἐπαρχιώτας σας, διὰ νὰ λείψῃ τοὐντεῦθεν καὶ ἡ κατάχρησις αὕτη, καὶ ἀφεθέντες τῆς ἀκαίρου καὶ μηδὲν ἐχούσης τὸ χρήσιμον φιλοτιμίας καὶ ἐπιδείξεως οἱ γονεῖς καὶ ἀνάδοχοι νὰ ὀνοματοθετῶσιν εἰς τὸ ἑξῆς ἐν τῷ καιρῷ τῆς θείας καὶ μυστικῆς ἀναγεννήσεως τὰ εἰθισμένα ταῖς εὐσεβέσιν ἀκοαῖς πατροπαράδοτα χριστιανικὰ ὀνόματα τῶν ἐγνωσμένων τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῶν ἐνδόξως ὑπ’αὐτῆς ἑορταζομένων Ἁγίων, διὰ νὰ εἶναι ἔφοροι καὶ φύλακες τῶν βαπτιζομένων νηπίων καὶ ταχεῖς καὶ ἀδιάλειπτοι χορηγοὶ τῆς χάριτος αὐτῶν εἰς τοὺς μετὰ πίστεως.»
Ἀντιδράσεις ἀκόμη καὶ κληρικῶν στὴν ἁγιοποίησή του
Πολλοὶ ἀνώτεροι κληρικοί, ἀλλὰ καὶ ἱστορικοὶ καὶ λόγιοι, γνωρίζοντας τὸν βίο καὶ τὴν πολιτεία τοῦ Γρηγορίου εἶχαν τὸ θάρρος νὰ ἐπικρίνουν τοὺς Σπ.Λάμπρο καὶ Ἀριστ. Βαλαωρίτη κυρίως, ποὺ τοῦ ἔπλεκαν ἐγκώμια. Χαρακτηριστικὰ παρατίθεται ἐπιστολὴ τοῦ Λασκαράτου (27.2.1872), μὲ τὴν ὁποία εἰρωνεύεται τὸν Ἀριστ.Βαλαωρίτη, ποὺ ἀνέλαβε νὰ συντάξῃ καὶ νὰ ἀπαγγείλῃ Ὕμνο στὸ Γρηγόριο: «Σὲ συγχαίρω γιὰ τὴν Πανεπιστημονικὴ πρόσκληση ποὺ ἔλαβες νὰ προσαγορέψῃς τὸν ἀνδριάντα τοῦ Γρηγοράκη. Δώστου κι ἀπὸ μέρους μου τὰ γκαρδιακὰ χαιρετίσματά μου καὶ πές του, πὼς τοῦ εὔχομαι νὰ ξακολουθάῃ νὰ φανατίζῃ τοὺς ὄχλους, ὅσο νὰ τοὺς ἀποχτηνώσῃ ἐξὁλοκλήρου καὶ νὰ τοὺς κάμῃ ἀκόμη περισσότερο ἀπ’ὅτι εἶναι δίποδους γαϊδάρους.» (Ἀρ.Βαλαωρίτη ,«Βίος καὶ Ἔργα», τ.Α΄,539.)
Ὁ Μ.Γεδεών, ἄνθρωπος τοῦ Πατριαρχείου καὶ πολὺ συντηρητικὸς στὶς πολιτικὲς καὶ κοινωνικές του ἰδέες, ἔγραψε, τι τοῦ εἶπε ὁ μητροπολίτης Ζακύνθου Κατραμῆς: «Τόσα εἶναι τὰ ἐπίμεμπτα διὰ τὴν ζωὴν τοῦ Γρηγορίου, ὥστε νὰ συνομολογήσωσι πάντες ,ὅτι ἔπρεπεν ὁ Γρηγόριος Ε΄ ἔξω νὰ μείνῃ τοῦ χοροῦ τῶν ἁγίων.» [Γεδεών,«Ἐφημερίδες»,Ἀθ.1936-1938, σελ.446· καὶ Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου: «Προσπάθεια ἁγιοποιήσεως Γρηγορίου Ε΄»,περ. «ἙλληνικὴΔημιουργία», ἔτος Ζ΄(1954),τ.13ος,σελ.356-360.] Ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, ἄλλοτε ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν, ἔγραψε: «Ὁ πατριάρχης δὲν ἦτο μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ,ἑπομένως ἦτο ὅλως ἀθῷος τῆς ἀποδοθείσης (ἀπὸ τὸν σουλτάνο) αὐτῷ κατηγορίας καὶ ἄδικον ὑπέστη θάνατον.» [ «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ μεγάλη Ἐπανάστασις τοῦ 1821», περ. «Θεολογία», τ. ΚΑ΄(1950),σελ.491.]
Ξέσπασμα τρομοκρατίας
Τὰ πρῶτα νέα , ποὺ ἔφτασαν στὸ σουλτάνο τὸ Μάρτιο τοῦ 1821, ἦταν,πὼς ὁ Ὑψηλάντης σήκωσε τὴ σημαία τῆς Ἐπανάστασης στὴ Μολδαβία. Ἀργότερα, στὶς 3 Ἀπριλίου, ἔφτασε στὴν Κωνσταντινούπολη ἡ εἴδηση τῆς κήρυξης τῆς Ἐπανάστασης στὴν Πελοπόννησο μαζὶ μὲ πληροφορίες γιὰ τοὺς πρώτους Τούρκους νεκρούς. Ὁ σουλτάνος ἐξαπέλυσε τότε αἱματηρὴ τρομοκρατία κατὰ τῶν ρωμιῶν τῆς Κωνσταντινούπολης. Φανατικοὶ μουσουλμάνοι ἄρχισαν τὶς λεηλασίες, γκρέμισαν ἐκκλησίες ,ἔκαψαν σπίτια, σκότωσαν χριστιανούς. Ὁ θρησκευτικὸς φανατισμὸς δημιούργησε μεγάλη ἔξαψη κι ἡ κατάσταση ἦταν ἐκρηκτική. Ἡ κυβέρνηση ἔδωσε τὴν ἐντολὴ τοῦ ἀποκεφαλισμοῦ τοῦ μεγάλου δραγουμάνου Κ.Μουρούζη καὶ τῶν στενῶν συγγενῶν του, γιατὶ ἔφθασε στὰ χέρια της ἐπιστολή,ποὺ τοῦ εἶχε στείλει ὁ Ὑψηλάντης .Ἡ ὀθωμανικὴ πρωτεύουσα στρατοκρατεῖτο ,κι ἡ ὀχλοκρατία ἁπλωνόταν σὲ ὅλες τὶς χριστιανικὲς συνοικίες. Λίγο ἔλειψε νὰ ἀρχίσῃ γενικὴ σφαγὴ τῶν χριστιανῶν. Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ κλῖμα βρῆκε εὐκαιρία ὁ μητροπολίτης Πισιδίας Εὐγένιος, ποὺ ἀπὸ καιρὸ φιλοδοξοῦσε – χωρὶς ἐπιτυχία – νὰ γίνῃ πατριάρχης, νὰ κατηγορήσῃ στὸ σουλτάνο τὸν Γρηγόριο Ε΄, πὼς ἦταν δῆθεν γνώστης τῆς προετοιμασίας τῆς Ἐπανάστασης καὶ δῆθεν μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας .
Καλογεροφαναριώτικες ἀλληλομηχανορραφίες,
ἀλλαξοπατριαρχίες
Οἱ ἀλληλοσυκοφαντίες μεταξὺ τῶν ἱεραρχῶν ἦταν πολὺ σύνηθες φαινόμενο τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἐνῷ τὰ ἱερατικὰ ἀξιώματα εἶχαν γίνει ἀντικείμενο ἐμπορίας. Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἀποτελεῖτο ἀπὸ μιὰ φατρία καλογήρων, ποὺ μετέβαλαν τὸ πατριαρχικὸ ἀξίωμα σὲ χρηματιστήριο ἀξιωμάτων. Οἱ «ἀλλαξοπατριαρχίες» ἔγιναν συνηθισμένο φαινόμενο, κι ὁ πατριαρχικὸς θρόνος συχνὰ ἔβγαινε σὲ δημοπρασία. Σὲ διάστημα 77 ἐτῶν (1623-1700) γιὰ παράδειγμα ἔγιναν 50 περίπου ἀλλαξοπατριαρχίες.
Ὁ πατριάρχης ἐκλεγόταν ἀπὸ τὸ σουλτάνο. Βεζύρηδες καὶ σουλτάνοι ἔβαζαν ὡς ὅρο ἀπαράβατο τὸ «ὅποιος δώσῃ τὰ περισσότερα, ἐκεῖνος θὰ γίνῃ πατριάρχης κι ὅ,τι θέλει ἂς εἶναι». Ἐξαγοραζόταν ὄχι μόνο τὸ ἀξίωμα τοῦ πατριάρχη ἀλλὰ καὶ τοῦ μητροπολίτη. Οἱ δωροδοκίες, οἱ διαβολὲς ἀκόμη καὶ τὰ ἐγκλήματα ἦταν συνήθη φαινόμενα, ὅπως κι οἱ ἀφορισμοὶ καὶ τὰ συγχωροχάρτια (βλ. «Δ»,τ.289), γιατὶ οἱ ἐκλεγέντες ἔπρεπε νὰ πάρουν πίσω τὰ χρήματα, ποὺ εἶχαν δώσει. Ἔχουν καταγραφῆ διάφορα ἐπεισόδια σχετικὰ μὲ περιπτώσεις ἐκλογῆς πατριαρχῶν. Στὰ 1486 ἔγινε πατριάρχης ἕνας καλόγερος ὀνόματι Ραφαήλ, γνωστὸς γιὰ τὶς παραλυσίες του καὶ ξακουστὸς μέθυσος. «Τοσοῦτον δὲ προσέκε ιτοταῖς οἰνοφλογίαις, ὥστε μὴ δύνασθαι στῆναι ἐνταῖς ἐκκλησιαστικαῖς ἀκολουθίαις, ἀλλ’ οὔτε ἐν αὐτῇ τῇ πανσέπτῳτῶν Παθῶν ἑβδομάδι. Οὔτε ἠ δύνατο κατέχειν τῇ χειρὶ τὴν ποιμαντικὴν ράβδον, ἥτις ἐκπεσοῦσα τῆς χειρὸς αὐτοῦ τῇ Ἁγίᾳ καὶ Μεγάλῃ Πέμπτη συνετρίβη.» (Ὑψηλάντη,26.)__
Τὸ 1476, ἡ Μαρία, ἑλληνικῆς καταγωγῆς παλλακίδα τοῦ σουλτάνου Μουράτ, ἔβαλε σὲ ἀργυρὸ δίσκο 2.000 φλουριά, τὰ ὁποῖα ἔδωσε στὸ σουλτάνο, προκειμένου νὰ ἀνακηρύξῃ πατριάρχη τὸν γνώριμό της Διονύσιο Φιλιππουπόλεως. Οἱ ἐχθροὶ τοῦ Διονύσιου ἄρχισαν ἀμέσως νὰ τὸν διαβάλλουν, λέγοντας στὸ σουλτάνο, πὼς εἶναι «ἐρωμένος τῆς Μαρίας ,περιτετμημένος καὶ συνουσιάζεται εἰς τὰ σουλτανικὰ αρέμια...Ὅθεν ὁ Διονύσιος ἐν μέσῳ τῆς Συνόδου διεγερθεὶς καὶ τὰ κράσπεδα τῶν ἱματίων ἀνελκύσας τὴν τῆς σαρκὸς ἀκροβυστίαν πασίδηλον τοῖς παροῦσι ἐποίησεν» (Ὑψηλάντη,20-22). Ὁ Γρηγόριος, συμμετέχων κανονικὰ σὲ ὅλο αὐτὸ τὸ παρασκηνιακὸ ἀλλαξοπατριαρχικὸ κύκλωμα εἶχε ἀνακηρυχθῆ πατριάρχης κι εἶχε ἐπίσης καθαιρεθῆ ἄλλες δύο φορὲς στὸ παρελθόν. Στὰ διαλείμματα μεταξὺ τῶν πατριαρχιῶν του κατέφευγε στὴ μονὴ Ἰβήρων στὸ Ἅγιο Ὄρος. Τὰ γεγονότα αὐτὰ ὅμως ἀποσιωπῶνται σκόπιμα.
Ὁ Εὐγένιος διαβάλλει τὸ Γρηγόριο στὸ σουλτάνο
Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ σύνηθες κλῖμα τῶν συκοφαντιῶν, χρηματισμῶν καὶ συχνῶν ἀλλαξοπατριαρχιῶν μὲ ἐξαγριωμένο ἐπὶπλέον τὸ σουλτάνο μὲ τοὺς ρωμιοὺς γιὰ τὴν κήρυξη τῆς Ἐπανάστασης βρῆκε τὴν εὐκαιρία ὁ Εὐγένιος, συνεπικουρούμενος ἀπὸ Φαναριῶτες ἀντίθετους πρὸς τὸν Γρηγόριο κι ἄσπονδους ἐχθροὺς τῶν Μουρούζηδων, νὰ διαβάλῃ τὸν Γρηγόριο στὸ σουλτάνο, ὁ ὁποῖος στὶς 9 Ἀπριλίου πῆρε τὴν ἀπόφαση ὄχι μόνο νὰ καθαιρέσῃ τὸν Γρηγόριο, ἀλλὰ καὶ νὰ τὸν ἐκτελέσῃ. Ἔτσι τὴν ἄλλη ἡμέρα, 10 Ἀπριλίου - Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, ὁ νέος δραγουμάνος Ἀριστάρχης πῆγε στὸ Πατριαρχεῖο καὶ παρουσίᾳ ὅλων τῶν ἀρχιερέων καὶ προϊσταμένων τῶν συντεχνιῶν, ποὺ εἶχαν ἐν τῷ μεταξὺ εἰδοποιηθῆ, διάβασε τὸ φιρμάνι, ποὺ καθαιροῦσετ ὸν Γρηγόριο : «Ἐπειδὴ ὁ πατριάρχης Γρηγόριος ἐφάνη ἀνάξιος τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου καὶ ἄπιστος πρὸς τὴν Πύλην καὶ ραδιοῦργος, γίνεται ἔκπτωτος τῆς θέσεώς του...» Διάβασε ὕστερα ἄλλο φιρμάνι, ποὺ πρόσταζε νὰ ἐκλεγῇ ἄμεσα νέος πατριάρχης, ὁπότε φυσικὰ ἐκλέχτηκε αὐτὸς ποὺ ὑπέδειξε ὁ Ἀριστάρχης, κι αὐτὸς ἦταν ὁ Εὐγένιος, ὁ ὁποῖος δὲν φημιζόταν γιὰ τὸ ἦθος του, καθ’ὅτι ἂν καὶ πατριάρχης συζοῦσε μὲ γυναῖκα κι εἶχε ἀποκτήσει μαζί της καὶ παιδιά. Μία ἀπὸ τὶς πρῶτες του δουλειὲς μετὰ τὴν ἐνθρόνισή του ἦταν ἡ ἔκδοση νέων ἀφορισμῶν κατὰ τῆς Ἐπανάστασης, ὅπως ἀκριβῶς εἶχε πράξει κι ὁ προκάτοχός του.
Ὁ Γρηγόριος ἐν τῷ μεταξὺ φυλακίστηκε καὶ τὸ μεσημέρι τῆς ἴδιας ἡμέρας κρεμάστηκε στὴ μεσαία πύλη τοῦ Πατριαρχείου σὰν συνωμότης , ὅπως διαλάμβανε ὁ «γιαφτᾶς», δηλαδὴ ἡ καταδικαστικὴ ἀπόφαση. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα οἱ ἱστορικοὶ δὲν συμφωνοῦν μεταξύ τους στὴν περιγραφὴ τῶν γεγονότων, ποὺ ἀκολούθησαν τὸ κρέμασμα τοῦ Πατριάρχη. Κάνοντας συγκερασμὸ τῶν διάφορων θρύλων, κάποιοι ὑποστηρίζουν, ὅτι τὸ πτῶμα ἔμεινε κρεμασμένο ἐπὶ τρεῖς ἡμέρες σύμφωνα μὲ τὸν τουρκικὸ νόμο. Ὕστερα ὁ τουρκικὸς ὄχλος τὸ διαπόμπευσε στοὺς δρόμους, συνεπικουρούμενος - κατὰ μία παράδοση – κι ἀπὸ Ἑβραίους, καὶ τελικὰ ρίχτηκε στὴ θάλασσα. Τὸ πτῶμα ὅμως βγῆκε στὴν ἐπιφάνεια, τὸ ἀναγνώρισε ἕνας Κεφαλλονίτης ναυτικὸς καὶ τὸ μετέφερε στὴν Ὀδησσό. Οἱ ἀρχὲς τῆς Ὀδησσοῦ ἔγραψαν στὴν Πετρούπολη καὶ τέλος μὲ ἐπέμβαση τοῦ ὀνομαστοῦ θεολόγου Κωνσταντίνου Οἰκονόμου ἐξ Οἰκονόμων τὸ πτῶμα τάφηκε μὲ τιμές. Σήμερα βρίσκεται θαμμένο ἐντὸς τῆς Μητρόπολης τῶν Ἀθηνῶν.
Έχουν ἐκφρασθῆ σοβαρὲς ἀμφιβολίες, γιὰ τὸ ἂν τὸ πτῶμα ποὺ τάφηκε στὴν Ὀδησσὸ ἦταν τοῦ Γρηγορίου κι αὐτό, γιατὶ σύμφωνα μὲ τὸν Κεφαλλονίτη ναυτικὸ χρειάσθηκε 33 ἡμέρες μέχρι νὰ φθάσῃ στὴν Ὀδησσό. Ἂν συνυπολογισθοῦν καὶ οἱ τρεῖς ἡμέρες, ποὺ τὸ πτῶμα ἦταν κρεμασμένο, τότε στὴν Ὀδησσὸ πρέπει νὰ ἔφτασε ἕνα τελείως μὴ ἀναγνωρίσιμο πτῶμα σὲ πλήρη ἀποσύνθεση, τὸ ὁποῖο ἐπὶπλέον εἶχε διαπομπευθῆ κι εἶχε μείνει ἀρκετὰ καὶ στὸ νερό. Τὸ κίνητρο τοῦ ναυτικοῦ ἦταν τὰ χρήματα, ποὺ ζήτησε, ὅταν παρέδωσε τὸ πτῶμα, γι’αὐτὸ ἐπέμενε γιὰ τὴν ταυτότητά του. Λίγη σημασία ἔχει βέβαια, ἐὰν αὐτὸς ποὺ βρίσκεται σήμερα θαμμένος στὴ Μητρόπολη εἶναι πράγματι ὁ Γρηγόριος ἢ ὄχι. Αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τῆς σχετικῆς μὲ τὸ ρόλο τοῦ Γρηγορίου στὴν Ἐπανάσταση ἱστορικῆς ἀλήθειας.
«Νὰφυλάττωμεν τὸ πιστὸν ἡμῶν τοῦ ραγιαλικίου»
Όταν ἱδρύθηκε τὸ Νεοελληνικὸ Κράτος, καὶ ἡ Ἐπανάσταση θεωρήθηκε σὰν ὁ μεγαλύτερος σταθμὸς τῆς Νεοελληνικῆς Ἱστορίας, ὁ ἀνώτερος Κλῆρος προσπάθησε νὰ διεκδικήσῃ ἕνα μέρος ἀπὸ τὴ δόξα καὶ τὶς Δάφνες τῶν ἀγωνιστῶν καὶ παρουσίασε τὸ Γρηγόριο ὡς ἀρχηγέτη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ μάρτυρα τῆς ἐθνικῆς ἰδέας.
Ἡ ἱστορικὴ ἀλήθεια εἶναι ὅμως ἐντελῶς διαφορετική. Ὁ Γρηγόριος οὐδεμία σχέση εἶχε μὲ τὴν «ἑλληνικὴ φιλοπατρία» καὶ τὴν «ἑλληνοπρέπεια», ποὺ τοῦ ἀποδίδουν ὡρισμένοι ἱστορικοί. Εἶχε ἀντιδράσει καὶ πολὺ πρὶν τὴν Ἐπανάσταση, ὅπως μαρτυρεῖ πατριαρχικὸ γράμμα (ἐγκύκλιος διαταγή), ποὺ ἔστειλε στοὺς νησιῶτες, νὰ μὴν στασιάσουν καὶ νὰ μὴν δεχθοῦν τὶς προτάσεις τῆς Ρωσσίας πρὸς ἐπανάσταση: «Καὶ ἄλλοτε διὰ πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν ἡμῶν ἐγκυκλίων γραμμάτων ἐδηλώσαμεν πρὸς πάντας τοὺς ὁμογενεῖς ἡμῶν εὐσεβεῖς...τῆς κραταιᾶς καὶ ἀηττήτου Βασιλείας τὸ χρέος ὅπου ἔχομεν νὰ φυλάττωμεν τὸ πιστὸν ἡμῶν τοῦ ραγιαλικίου καὶ νὰ δεικνύωμεν πάντοτε λόγοις καὶ ἔργοις καὶ κατ’ἐξοχὴν ἐν τοῖς παροῦσι καιροῖς...νὰ διατηρήσητε ἑαυτοὺς ἀνωτέρους πάσης διαβολῆς καὶ ἐνέδρας τῶν ὑπεναντίων καὶ ἐχθρῶν τῆς κραταιᾶς βασιλείας...δίκην σάλπιγγος ἐπηχήσαμεν εἰς ὅλων τὰς ἀκοάς...νὰ μὴν τολμήσητε καθ’οἱονδήποτε τρόπον νὰ δεχθῆτε ποτὲ τοὺς ὑπεναντίους καὶ ἐχθροὺς κατὰ τῆς κραταιᾶς βασιλείας...». Τὸ πατριαρχικὸ αὐτὸ γράμμα, ποὺ γράφτηκε τὸν Μάιο τοῦ 1807, ὑπάρχει δημοσιευμένο στὸ «Ἀρχεῖο τῆς Κοινότητας Ὕδρας» (τόμος 3ος, σελ.41-45). Ὁ σύγχρονος τῆς Ἐπανάστασης ἱστορικὸς Σπυρ.Τρικούπης γράφει σχετικὰ μὲ τὸ Γρηγόριο: «Ὁ Πατριάρχης ἑταῖρος ,ὃ ἐστὶ συνωμότης κατὰ τῆς τουρκικῆς ἐξουσίας ,δὲν ἦτο και ,ὄχι μόνον οὐδόλως ἐνεθάρρυνε τὴν ἑλληνικὴν ἐθνεγερσίαν, ἀλλὰ καὶ πάντοτε ἀπέτρεπε τοὺς πρὸς οὗς διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρῶν ἐθνοφθόρον τὸ τοιοῦτον τόλμημα.»
Οἱ ἐγκύκλιοι κι οἱ ἀφορισμοί, ποὺ ἐξαπέλυσε ὁ Γρηγόριος, μαρτυροῦν ὅτι δὲν εἶχε ἀπολύτως καμμία σχέση μὲ τὴν Ἐπανάσταση, οὔτε ἄμεση οὔτε ἔμμεση. Μόλις πληροφορήθηκε τοὺς σκοποὺς καὶ τὶς ἐνέργειες τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἔσπευσε νὰ ἀποδοκιμάσῃ μὲ ὅλα τὰ μέσα ποὺ διέθετε τὸ ἐπαναστατικὸ κίνημα. Δὲν εὐσταθεῖ ὁ ἰσχυρισμός, ὅτι πιέστηκε ἀπὸ τὸν σουλτάνο, γιὰ νὰ ἐκδώσῃ τοὺς ἀφορισμούς. Ἡ μία ἀπὸ τὶς τρεῖς ἀφοριστικὲς ἐγκυκλίους του ἦταν ἐμπιστευτικὴ καὶ ἀπευθυνόταν πρὸς τοὺς μητροπολίτες μόνο (ὄχι τὸν κατώτερο Κλῆρο) καὶ ἐκδόθηκε χωρὶς κἂν νὰ τὴν γνωρίζῃ ὁ σουλτάνος.
Ἀπαγόρευσε τὰ ἑλληνικὰ ὀνόματα
Ο τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἔβλεπε τὸν Ἑλληνισμὸ καὶ τὴν ἑλληνικότητα ὁ Γρηγόριος Ε΄ καταφαίνεται εὔλογα ἀπὸ τὴν θέση του ἔναντι τῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων. Τὸ 1819 ἐξέδωσε ἐγκύκλιο,μὲ τὴν ὁποία ἀπαγόρευε στοὺς κληρικοὺς τοῦ Πατριαρχείου τὴν ὀνοματοθεσία τῶν βαπτιζομένων μὲ ἑλληνικὰ ὀνόματα κι ἐπέβαλε τὴ χρήση ἀποκλειστικῶς ἰουδαϊκῶν καὶ χριστιανικῶν ὀνομάτων στὰ βαπτιζόμενα νήπια.
Ἡ ἐγκύκλιος τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄: «Καὶ ἡ κατὰ καινοτομίαν παρὰ ταῦτα εἰσαχθεῖσα τῶν παλαιῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων ἐπιφώνησις εἰς τὰ βαπτιζόμενα βρέφη τῶν πιστῶν, ὡς ἠκούσαμεν ,λαμβανομένη ὡς μία καταφρόνησις τῆς χριστιανικῆς ὀνοματοθεσίας, εἶναι διόλου ἀπροσφυὴς καὶ ἀνάρμοστος· ὅθεν ἀνάγκη ἡ Ἀρχιερωσύνη σας νὰ διαδώσητε παραγγελίας ἐντόνους εἰς τοὺς Ἱερεῖς τῶν ἐνοριῶν σας, καὶ νουθεσίας πνευματικὰς εἰς τοὺς εὐλογημένους ἐπαρχιώτας σας, διὰ νὰ λείψῃ τοὐντεῦθεν καὶ ἡ κατάχρησις αὕτη, καὶ ἀφεθέντες τῆς ἀκαίρου καὶ μηδὲν ἐχούσης τὸ χρήσιμον φιλοτιμίας καὶ ἐπιδείξεως οἱ γονεῖς καὶ ἀνάδοχοι νὰ ὀνοματοθετῶσιν εἰς τὸ ἑξῆς ἐν τῷ καιρῷ τῆς θείας καὶ μυστικῆς ἀναγεννήσεως τὰ εἰθισμένα ταῖς εὐσεβέσιν ἀκοαῖς πατροπαράδοτα χριστιανικὰ ὀνόματα τῶν ἐγνωσμένων τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῶν ἐνδόξως ὑπ’αὐτῆς ἑορταζομένων Ἁγίων, διὰ νὰ εἶναι ἔφοροι καὶ φύλακες τῶν βαπτιζομένων νηπίων καὶ ταχεῖς καὶ ἀδιάλειπτοι χορηγοὶ τῆς χάριτος αὐτῶν εἰς τοὺς μετὰ πίστεως.»
Ἀντιδράσεις ἀκόμη καὶ κληρικῶν στὴν ἁγιοποίησή του
Πολλοὶ ἀνώτεροι κληρικοί, ἀλλὰ καὶ ἱστορικοὶ καὶ λόγιοι, γνωρίζοντας τὸν βίο καὶ τὴν πολιτεία τοῦ Γρηγορίου εἶχαν τὸ θάρρος νὰ ἐπικρίνουν τοὺς Σπ.Λάμπρο καὶ Ἀριστ. Βαλαωρίτη κυρίως, ποὺ τοῦ ἔπλεκαν ἐγκώμια. Χαρακτηριστικὰ παρατίθεται ἐπιστολὴ τοῦ Λασκαράτου (27.2.1872), μὲ τὴν ὁποία εἰρωνεύεται τὸν Ἀριστ.Βαλαωρίτη, ποὺ ἀνέλαβε νὰ συντάξῃ καὶ νὰ ἀπαγγείλῃ Ὕμνο στὸ Γρηγόριο: «Σὲ συγχαίρω γιὰ τὴν Πανεπιστημονικὴ πρόσκληση ποὺ ἔλαβες νὰ προσαγορέψῃς τὸν ἀνδριάντα τοῦ Γρηγοράκη. Δώστου κι ἀπὸ μέρους μου τὰ γκαρδιακὰ χαιρετίσματά μου καὶ πές του, πὼς τοῦ εὔχομαι νὰ ξακολουθάῃ νὰ φανατίζῃ τοὺς ὄχλους, ὅσο νὰ τοὺς ἀποχτηνώσῃ ἐξὁλοκλήρου καὶ νὰ τοὺς κάμῃ ἀκόμη περισσότερο ἀπ’ὅτι εἶναι δίποδους γαϊδάρους.» (Ἀρ.Βαλαωρίτη ,«Βίος καὶ Ἔργα», τ.Α΄,539.)
Ὁ Μ.Γεδεών, ἄνθρωπος τοῦ Πατριαρχείου καὶ πολὺ συντηρητικὸς στὶς πολιτικὲς καὶ κοινωνικές του ἰδέες, ἔγραψε, τι τοῦ εἶπε ὁ μητροπολίτης Ζακύνθου Κατραμῆς: «Τόσα εἶναι τὰ ἐπίμεμπτα διὰ τὴν ζωὴν τοῦ Γρηγορίου, ὥστε νὰ συνομολογήσωσι πάντες ,ὅτι ἔπρεπεν ὁ Γρηγόριος Ε΄ ἔξω νὰ μείνῃ τοῦ χοροῦ τῶν ἁγίων.» [Γεδεών,«Ἐφημερίδες»,Ἀθ.1936-1938, σελ.446· καὶ Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου: «Προσπάθεια ἁγιοποιήσεως Γρηγορίου Ε΄»,περ. «ἙλληνικὴΔημιουργία», ἔτος Ζ΄(1954),τ.13ος,σελ.356-360.] Ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, ἄλλοτε ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν, ἔγραψε: «Ὁ πατριάρχης δὲν ἦτο μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ,ἑπομένως ἦτο ὅλως ἀθῷος τῆς ἀποδοθείσης (ἀπὸ τὸν σουλτάνο) αὐτῷ κατηγορίας καὶ ἄδικον ὑπέστη θάνατον.» [ «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ μεγάλη Ἐπανάστασις τοῦ 1821», περ. «Θεολογία», τ. ΚΑ΄(1950),σελ.491.]
- Bίντεο 1
- Βίντεο 3
- Βίντεο 4
(Σημ. Βίντεο με θέσεις υπέρ του Πατριάρχη, πλη του θεατρικού βίντεο, δεν μπόρεσα να βρω δυστυχώς. Όποιος μπορέσει να βρει κατι μπορεί να το αναρτήσει στα σχόλια, ώστε να το εντάξουμε στο άρθρο )
Την 25η Απριλίου 1871 ο λαός των Αθηνών με επικεφαλή τον βασιλιά Γεώργιο υποδέχτηκε το λείψανο στο καθεδρικό μητροπολιτικό ναό της Αθήνας.
ΑπάντησηΔιαγραφήΔιορθώστε: με επικεφαλής !!!!!!!!!
Είναι: ο επικεφαλής, του επικαφελής, στον επικεφαλής, τον επικεφαλής, ώ επικεφαλής, οι επικεφαλής, των επικεφαλής, στους επικεφαλής κλπ
Ρωτείστε κάποιον φιλόλογο
Με εκτίμηση,
Ι.Σκανδάλης